(Γράφει ο Κωνσταντίνος Ιωαννίδης – Συνεργάτης στο skalistiri.news
Φυσικός, M.Sc. Computing)
Ο Ουίλιαμ Μάρτιν Ληκ (William Martin Leake) ήταν Βρετανός στρατιωτικός, διπλωμάτης, τοπογράφος, αρχαιόφιλος, περιηγητής και συγγραφέας. Το 1804 τοποθετήθηκε στα Γιάννενα, πρωτεύουσα του πασαλικιού του Αλή πασά, όπου ενεργούσε ως πρόξενος της χώρας του. Από τότε και μέχρι τον Φεβρουάριο του 1807 ταξίδευε συνεχώς στην Ελλάδα με σκοπό την καταγραφή χρήσιμων δεδομένων και την κατόπτευση του χώρου για στρατιωτικούς λόγους. Tο 1810 επέστρεψε στην πατρίδα του και άρχισε να επεξεργάζεται το υλικό που έφερε από την Ελλάδα. Τις ταξιδιωτικές του περιηγήσεις στην Ελλάδα, από το 1804 μέχρι το Φεβρουάριο του 1810, περιγράφει στα δύο έργα του «Ταξίδια στον Μοριά» και «Ταξίδια στη βόρεια Ελλάδα».
(Άποψη της Ηλείας από την Αρχαία Ήλιδα (1814). Διακρίνεται αριστερά ο Πηνειός, στο κέντρο το κάστρο Χλεμούτσι, στο βάθος η Ζάκυνθος (αριστερά) και η Κεφαλονιά (δεξιά)).
(Η πρώτη σελίδα του κεφαλαίου για την Ηλεία).
Το πρώτο κεφάλαιο του πρώτου τόμου από τα «Ταξίδια στον Μοριά» με τίτλο ELEIA περιγράφει με πολλές λεπτομέρειες τις εντυπώσεις και πληροφορίες από το πέρασμα του από τον Ηλειακό κάμπο, την Γαστούνη, την Αρχαία Ηλιδα, την Ολυμπία και τον Πύργο. Υπάρχουν αναλυτικά στοιχεία για τις καλλιέργειες, τη κτηνοτροφία και το οθωμανικό καθεστώς φόρων που συνάντησε στη περιοχή.
Αφιξη στη Γαστούνη
«Στις 22 Φεβρουαρίου 1805 απέπλευσα από τη Ζακύνθο (…) και σε πέντε ώρες έφτασα στο στόμα του Πηνειού, που τώρα αποκαλείται ποτάμι της Γαστούνης. Αποβιβάστηκα και περπάτησα μέχρι τη Γαστούνη, με κάποια δυσκολία εξαιτίας της ελώδους κατάστασης της πεδιάδας. Έφτασα εκεί κατά το ηλιοβασίλεμα και με υποδέχθηκε ευγενικά ο γιατρός Σισίνης, για τον οποίο είχα συστατικές επιστολές.»
(H Γλαρέντζα (σημερινή Κυλήνη) ήταν κύριο σημείο εισόδου στην Ηλεία των περιηγητών που ταξίδευαν από τη Ζάκυνθο. Στις αρχές του 19ου αιώνα υπήρχε τότε μόνο ένα κτίσμα που χρησίμευε σαν τελωνείο και λίγες άθλιες αποθήκες).
«Η Γαστούνη (…) είναι χτισμένη από τούβλα ψημένα στον ήλιο, (…) και στα κενά που σχηματίζονται στη γη κατά την εκσκαφή των τούβλων δημιουργούνται μεγάλες στάσιμες λίμνες. Οι αναθυμιάσεις από αυτές τις λίμνες καθιστούν την Γαστούνη πολύ ανθυγιεινή το καλοκαίρι. (…) Ο ανθυγιεινός αέρας της Γαστούνης έκανε και τους τρεις αδελφούς Σισίνη να σπουδάσουν Ιατρική. Ένας από αυτούς είναι μόνο εδώ, κι ένας άλλος είναι με τον Σεήντ Αγά στο Λάλα. Η πόλη έχει τουλάχιστον ένα πλεονέκτημα, είναι ευρύχωρη. Κάθε σπίτι έχει αυλή ολόγυρα, ή έναν κήπο με πορτοκαλιές και κυπαρίσσια. (…) Η Γαστούνη έχει περίπου 500 σπίτια και τα μισά από αυτά ανήκουν στους Τούρκους ιδιοκτήτες της γής. (…) τροφοδοτείται με πόσιμο νερό από τον Πηνειό. Είναι καθαρό και καλό ακόμη και την αυτή την εποχή των βροχών, και ο οικοδεσπότης μου, ο γιατρός Σισίνης, με διαβεβαιώνει ότι είναι υγιεινό (…) . Το όνομα της Γαστούνης, δείχνει φραγκική προέλευση. Πιθανότατα ιδρύθηκε από κάποιο άτομο του ονόματος Gaston, που ανήκε σε μία από τις γαλλικές οικογένειες, (Champlite και Villehardouin), που κατά την εποχή της κατάκτησης της Κωνσταντινούπολης το 1204 ίδρυσε πριγκηπάτο στα βόρεια του Μοριά.»
Οι Οθωμανοί γαιοκτήμονες
Υπάρχουν σημαντικές πληροφορίες για τους Οθωμανούς γαιοκτήμονες και κυβερνήτες της περιοχής :
«Η γη που καλλιεργείται είναι κυρίως ιδιοκτησία των κληρονόμων ενός Χασάν Αγά, ο οποίος πέθανε πρόσφατα στην Κωνσταντινούπολη, δηλαδή του γιού του, Μπεκήρ Εφέντη, ο οποίος βρίσκεται στη Γαστούνη, και ενός ανηψιού του, του Σεμσέντ Μπέη, ο οποίος είναι στην Κωνσταντινούπολη και του ανήκει το Καστέλο Τορνέζε (κάστρο Χλεμούτσι). Ο Ισμαήλ Εφέντη, ο βοεβόδας, ο οποίος αγόρασε τη δεκατιά και τα τελωνεία από την Πύλη για τρία χρόνια, με τον συνήθη τρόπο, λέγεται ότι είναι ασήμαντος σε σύγκριση με τον Μπεκήρ Εφέντη. (…) Στον Πύργο, όλοι οι κάτοικοι είναι Έλληνες εκτός από αυτούς που είναι στην υπηρεσία του Μουσταφά Αγά, ο οποίος είναι βοεβόδας, βασικός γαιοκτήμονας και εισπράκτορας των αυτοκρατορικών φόρων. Αυτός όπως και ο αδερφός του ο Σεήντ Αγάς του Λάλα είναι Αλβανικής φυλής και μπορούν να κατεβάσουν 500 η 600 άνδρες στο κάμπο. Στο Λάλα όλοι οι κάτοικοι είναι Μουσουλμάνοι, εκτός από μερικούς μαγαζάτορες. (…) Το βιλαέτι (της Γαστούνης) μαζί με αυτό του Πύργου, περιέχει 140 χωριά, εκ των οποίων τα μεγαλύτερα μετά τη Γαστούνη και τον Πύργο είναι τα Λεχαινά και η Ανδραβίδα»
(Τζαμί στη Γαστούνη).
Η αβάσταχτη φορολογία και η εγκατάλειψη της γης
Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει η ανάλυση των πολλών πηγών από τα οποία εισέπραταν φόρους από την Ηλεία οι Οθωμανοί. Εκτός από τη δεκατιά ή δεκάτη που έπαιρναν από τη καλλιεργούμενη γη, έσοδα είχαν και από τα τέλη στα τελωνεία τα οποία συλλέγονταν στα επτά λιμάνια: Κουνουπέλι, Γλαρέντζα, Κόρακα (στο στόμα του Πηνειού), Πυργί (κάτω από το μοναστήρι των Σκαφιδιάς), Κατάκολο, στο στόμα του Αλφειού και στον Άγιο Ισίδωρο. Επίσης τέλη από την αλιεία στις τέσσερες λιμνοθάλασσες: Κοτύχι, Παλαιά Μπούκκα (στον Πύργο), Αγουλινίτσα και Καιάφα καθώς και από το νόμιστρον, (φόρο στα στα βοοειδή, πρόβατα και κατσίκες), το γουρουνιάτικον, και το μελισσιάτικο.
Ο Ληκ σχολιάζει ότι η φορολογική εξόντωση και η τοπική τυραννία είχαν εξαναγκάσει τους κατοίκους της περιοχής της Γαστούνης να στραφούν στη κτηνοτροφία με αποτέλεσμα ο εύφορος κάμπος να παραμένει ακαλλιέργητος.
«..Ο χώρος, πραγματικά δεν είναι πρόβλημα γιατί το μεγαλύτερο τμήμα αυτής της πεδιάδας της Ηλείας, που κάποτε φημιζόταν για τη γονιμότητα της, είναι τώρα ερημωμένο από καλιέργειες. Μόνο μερικές καλλιέργειες γύρω από λίγα χωριά είναι ότι έχουν κάνει οι σημερινοί ιδιοκτήτες της γης γιά να αντισταθούν στην άγρια φύση που καταπίνει τα πάντα. Βουβάλια, πρόβατα και βόδια απολαμβάνουν την υπόλοιπη πεδιάδα. (…) Η αποτρόπαια διακυβέρνηση του Μοριά, που προστέθηκε στην τοπική τυραννία, καταπίεσε τους Έλληνες της Γαστούνης σε τέτοια μιζέρια, ώστε όλη η καλλιεργούμενη γη να βρίσκεται τώρα στα χέρια των Τούρκων και ο Ελληνικός πληθυσμός έχει στραφεί στη κτηνοτροφία, ή σε απλούς εργάτες γης για τους Τούρκους γαιοκτήμονες. Οι Έλληνες έβρισκαν μεγαλύτερο κέρδος και ασφάλεια στην κτηνοτροφία, τα κοπάδια μεγάλωναν, ενώ η καλλιεργίσιμη γη μειώνεται διαρκώς από τη έλλειψη χεριών, καθώς ο Τούρκος είναι πολύ περήφανος ή τεμπέλης για να δουλέψει στα χωράφια»
Οι καλλιέργειες και η κτηνοτροφία
Ο Ληκ περιγράφει με λεπτομέρειες τις καλλιέργειες του κάμπου της Ηλείας, τις στρεμματικές αποδόσεις ακόμα και τα ζιζάνια με τα Ελληνικά τους ονόματα. Λινάρι, σιτάρι, βαμβάκι και δύο είδη καλαμποκιού ήταν τα κύρια προιόντα. Η περιγραφή της κτηνοτροφίας επίσης είναι εξαιρετικά αναλυτική. Μαθαίνουμε ότι ένα μέσο κοπάδι αιγοπροβάτων είχε 500 ζώα και ότι ο φόρος για τα βοσκοτόπια ήταν σχετικά μικρός. Ο Λήκ αναφέρει ότι υπήρχαν 300.000 αιγοπρόβατα στο κάμπο στα οποία προσθέτονταν και άλλα 150.000 που τα κατέβαζαν από τα ορεινά της Ηλείας στο κάμπο για να ξεχειμωνιάσουν. Η Ζάκυνθος και τα άλλα επτάνησα προμηθεύονταν μεγάλες ποσότητες κρέατος καθώς και δέρματα από τον Ηλειακό κάμπο.
Απόκριες στηνΑρχαία Ήλιδα
Ο Ληκ επισκέπτεται και την Αρχαία Ήλιδα, όπου οι κάτοικοι προσπαθούν να του πουλήσουν αρχαία νομίσματα τα οποία έβρισκαν στα γειτονικά χωράφια.
«Κοντά στους πρόποδες της Καλοσκοπής υπάρχουν δύο ή τρία μικρά χωριά, τα οποία, λόγω της θέσης τους στο χώρο της αρχαίας πρωτεύουσας αυτής της περιοχής, τα ονομάζουν Παλαιόπολη. Σε αυτό που είναι πιο κοντά στο λόφο βρήκα τους άνδρες και τις γυναίκες να τραγουδούν και να χορεύουν τα Ρωμαίικα, καθώς αύριο είναι η τελευταία μέρα του Καρναβαλιού, και μετά αρχίζει η νηστεία της Σαρακοστής. Διέκοψαν μόλις έφτασα και μέσα σε μερικά λεπτά μου έφεραν πάνω από εκατό νομίσματα, ένα ή δύο από τα οποία είναι βενετσιάνικα και δαλματικά, τα υπόλοιπα ελληνικά, αλλά ως επί το πλείστον σε πολύ κακή κατάσταση. Τα βρίσκουν σε αφθονία οργώνοντας τα χωράφια τους κοντά στα ερείπια».
Πηγές
Σύνδεσμος με τις πρωτότυπες εκδόσεις των βιβλιών «Travels in the Morea» :
https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/1/0/a/metadata-01-0000970.tkl
Προέλευση Εικόνων :
Οι εικόνες 1,3 και 4 είναι από το βιβλίο του John Spencer Stanhope με τίτλο «Olympia; or, Topography illustrative of the actual state of the Plain of Olympia, and of the Ruins of the City of Elis, London, Dodwell and Martin» έκδοσης του 1824.
Ο συγγραφέας περιηγήθηκε στην Ηλεία την άνοιξη του 1814 μαζί με τον αρχιτέκτονα-σχεδιαστή Thomas Allason, ο οποίος δημιούργησε τα σχέδια.
