Ο κ. Βασίλης Μαυρομάτης ήταν ένας ωραίος και αυθεντικός άνθρωπος, ανοιχτός και φιλόξενος. Καθόταν τα πρωινά με την παρέα του στα αγαπημένα του στέκια, τελευταία σ’ ένα από αυτά στην Πλατεία Δικαστηρίων. Εκεί μου μίλησε για τα προσφυγικά. Φίλος του πατέρα μου και της οικογένειάς μου o κ. Βασίλης είχε ακόμα ζεστές τις μνήμες από τα μέρη που μεγάλωσε και αγάπησε τα προσφυγικά… μια γειτονιά του Πύργου που γκρεμίζεται, χάνεται και η μνήμη της πρέπει να διαφυλαχθεί. Πρόσφατα «έφυγε» από κοντά μας και αφιέρωμα στη μνήμη του αποτελεί η παρακάτω συνομιλία που είχαμε πριν από ένα χρόνο. Δεν θα ξεχάσω την φλόγα στα καλοσυνάτα μάτια του όσο μου μιλούσε.
Κύριε Βασίλη, πού ήταν τα προσφυγικά;
“Δύο συνοικισμοί γίνανε στον Πύργο μετά τον ερχομό των προσφύγων της Μικράς Ασίας. Ο ένας στην ανατολική πλευρά που περικλείεται από τις οδούς Κωνσταντινουπόλεως, Γορτυνίας, Ολυμπίων και επεκτείνεται στη Σαχτούρη μέχρι περίπου τον Κούβελο, την Νέα Αρτάκη και την Σαρανταπόρου. Είναι ο ανατολικός συνοικισμός -«συνοικισμός Αγ. Παντελεήμονα»- έτσι ονομάστηκε, όταν ήρθαν εδώ οι πρόσφυγες. Το 1930 κατοικήθηκαν τα σπίτια αυτά τα προσφυγικά τα οποία αποτελούνται από δυο δωμάτια, ένα μεγάλο κι ένα μικρό ενώ είχαν και μία μικρή αυλή. Συνολικά το οικόπεδο ήταν 170 μέτρα και μένανε πολυμελείς οικογένειες ακόμα και με δέκα παιδιά. Κάθε οικογένεια είχε και ένα σπίτι και προσθέτανε μετά κάποιες χαμοκέλες που φτιάχναμε με πλίθα που κόβαμε από την άπλα που είναι σήμερα ο Λιούρδιος παιδικός σταθμός. Φτιάχναμε προσθήκη για την κουζίνα και ένα μικρό σπιτάκι για τα ζώα. Όλα αυτά κατοικούντο μέχρι τελευταία, βέβαια με τον καιρό κάποια γκρεμιστήκανε, χτιστήκανε καινούργια στη θέση τους, άλλοι φύγανε και τα πουλήσανε, τα δώσανε στα παιδιά και στα εγγόνια τους. Όμως ακόμα υπάρχουν κάποια από αυτά. Ο άλλος, ο δεύτερος συνοικισμός είναι στο Λάταπο, δεξιά της οδού Μανωλοπούλου πριν το παλιό νοσοκομείο, κάτω από την Νομαρχία και φτάνει μέχρι την Σ.Π.Κ. Ήταν πιο μικρός αυτός ο συνοικισμός. Μερικά υπάρχουν ακόμη και κατοικούνται από απογόνους των προσφύγων που είχαν έρθει το 1922 στο Κατάκολο από την Μικρά Ασία.
Όλοι οι άνθρωποι που ήρθαν τότε ασχολιόντουσαν με τη γεωργία και με τον καθαρισμό των κτημάτων. Αξίνα, σκαψίματα τέτοια πράγματα. Εκτός από ξένα μερικοί κάνανε και δικά τους μποστάνια. Οι πρόσφυγες δουλεύανε και εκτός Πύργου σε όλο το νομό. Στον ανατολικό συνοικισμό οι περισσότεροι ήταν από το Νιοχώρι της Νικομήδειας το Γιενίκιοϊ -έτσι το λέγανε- που ήτανε παραθαλάσσιο χωριό. Παλιά ήταν πιο ψηλά στο βουνό αργότερα κατέβηκαν παραλιακά. Είχε εύφορη πεδιάδα και καλλιέργειες καλές ,φρούτα, λαχανικά, κτηνοτροφία, είχε απ’ όλα! Γι αυτό και η οδός που έμενα κι εγώ λέγεται οδός Νεοχωρίου.
Η γη που δόθηκε μαζί με τα δύο δωμάτια και μια τουαλέτα τα έφτιαξε το κράτος αλλά τα χρέωσε στους πρόσφυγες. Εγώ θυμάμαι ότι το 1961 πληρώσαμε την τελευταία δόση. Πληρώναμε το χρόνο κάποια χρήματα για δόση από το 1930 και μετά. Γη, κτήματα δεν δώσανε στους πρόσφυγες της περιοχής. Δώσανε στη Γαστούνη και σε άλλα μέρη της Ελλάδας, σε κάμπους, εδώ δεν έδωσαν τίποτα.
Υπήρχαν χτίστες, μαντράδες, τσαγκάρηδες… κάνανε διάφορα επαγγέλματα αλλά οι πιο πολλοί ήταν γεωργοί και είχαν ασχοληθεί στην πατρίδα τους με την κτηνοτροφία.
Η σχέση με τους ντόπιους;
Η σχέση με τους ντόπιους… όσο και να προσπαθούσανε οι πρόσφυγες να είναι σωστοί και καλοί και να προσαρμόζονται με τις τοπικές ιδιοτροπίες δεν ήταν τόσο καλή. Τους είχανε για παρακατιανούς, ότι ήρθανε τουρκόσποροι, τους λέγανε ότι είχανε μολυνθεί από Τούρκους και είχανε μπασταρδέψει πράγμα που δεν είχε συμβεί γιατί όλοι όσοι είχαν έρθει από εκεί πέρα είχανε κρατήσει τον ελληνισμό χιλιάδες χρόνια. Αυτοί είχαν έρθει στη Μικρά Ασία πριν τον Μέγα Αλέξανδρο. Ήρθανε κατατρεγμένοι , διωγμένοι, ήταν πραγματικά διωγμός, έγινε πόλεμος, ο παππούς μου πολέμησε έμεινε πέντε μήνες πίσω στην οπισθοχώρηση που έγινε στο διωγμό το 1922 και μετά από πέντε μήνες πήγε στη Λήμνο και βρήκε τη γιαγιά… ήτανε νιόπαντροι είχαν ένα μωρό που πέθανε στο πλοίο και το πέταξαν στη θάλασσα. Από τη Λήμνο ήρθανε στο Κατάκολο και μετά κάνανε την οικογένεια με τρία παιδιά. Άλλα καράβια πήγανε Πειραιά, άλλα Κατερίνη, Θεσσαλονίκη σε όλη την Ελλάδα διασκορπιστήκανε οι πρόσφυγες τότε. Οι δικοί μας ήρθαν στο Κατάκολο.
Στο Κατάκολο έμειναν πρόσφυγες;
Στο Κατάκολο έμειναν αρκετοί πρόσφυγες από την Αττάλεια, υπάρχουν ακόμα απόγονοι τους. Εκεί δεν φτιάχτηκαν προσφυγικά σπίτια, δεν ξέρω αν τους δώσανε κάτι… καμία χαμοκέλα. Ήταν αρκετοί πρόσφυγες από Μικρά Ασία οι οποίοι ασχολήθηκαν ως φορτοεκφορτωτές, στην αλιεία, καραβομαραγκοί, επισκευάζανε βάρκες κ. ά.
Λέξεις ή διάλεκτο από Μικρά Ασία που φέρανε οι πρόσφυγες και να μείνανε στην πόλη υπάρχουν;
Εκτός από τις συνηθισμένες που έχουμε λέγανε ντεμέκ -δήθεν- δηλαδή. Οι δικοί μας δεν είχαν Τούρκους στο χωριό τους από το Νιοχώρι της Νικομήδειας, ήταν όλο Έλληνες, είχανε και παπά. Μόνο τον αστυνόμο είχανε Τούρκο. Η διοίκηση ήταν τουρκική στο Γιενίκιοϊ Νιοχώρι της Νικομήδειας. Δεν ξέρανε Τούρκικα, ούτε να γράψουν ή να διαβάσουνε, ξέρανε μόνο ελληνικά. Λίγοι ήταν αυτοί που ήξεραν τουρκικά έως ελάχιστοι. Οι Ατταλιώτες ξέρανε ,και σε άλλες περιοχές που ήτανε πιο πολλοί οι Τούρκοι ξέρανε και τα παιδιά τους πήγαιναν σε σχολεία τούρκικα. Οι δικοί μας δεν πηγαίνανε σχολείο. Υπήρχε ελληνικό σχολείο εκεί, ελάχιστοι είχανε πάει όμως γιατί τα παιδιά από μικρή ηλικία τα παίρνανε στα κτήματα, στα πρόβατα. Η Τουρκία δεν είχε προβλέψει να μορφώσει τους Έλληνες, σε εκείνη τουλάχιστον την περιοχή. Εκτός από ελάχιστους οι περισσότεροι ήταν αγράμματοι και διάβαζαν έντυπα από την Εκκλησία, την φωνή του Κυρίου και άλλα γιατί ήταν Χριστιανοί.
Κάποια γιορτή θρησκευτική που φέρανε από την πατρίδα τους;
Γιορτάζανε τον Αγ. Παντελεήμονα, γι αυτό φτιάξανε και εκκλησία όταν ήρθανε εδώ του Αγ. Παντελεήμονος που ήταν στην οδό Ολυμπίων και Κολιρίου δίπλα στην καινούρια που υπάρχει τώρα .Η εκκλησία αυτή υπήρχε δίπλα στην καινούρια και την γκρέμισαν μετά τους σεισμούς του 1993. Είχανε έρθει και με παπά δικό τους, τον παπαπρόσφυγα. Οι πρόσφυγες φτιάξανε τον ναό θέλανε να έχουν τον άγιο Παντελεήμονα κοντά στη γειτονιά και είχανε και τον άγιο Στυλιανό, τον είχανε για γιατρό στο Νιοχώρι της Νικομήδειας.
Ο παππούς και η γιαγιά μου καταλαβαίνανε τα τούρκικα αλλά δεν μπορούσαν να τα μιλήσουν. Εγώ ελάχιστες λέξεις είχα μάθει ή είχα ακούσει από αυτούς.
Εκτός από τους Έλληνες είχαν έρθει στον Πύργο και άλλοι πρόσφυγες από Μικρά Ασία;
Είχαν έρθει οικογένειες Αρμένιοι και μένανε στον συνοικισμό. Είχαν έρθει από τον διωγμό των Αρμενίων που είχε γίνει το 1919. Υπήρχαν αρκετοί πρόσφυγες από την Αττάλεια και την Κωνσταντινούπολη. Αρκετοί άλλαξαν και τα επώνυμά τους όταν ήρθαν εδώ. Ένα μεγάλο τμήμα του ελληνικού πληθυσμού έχει καταγωγή μικρασιάτικη. Κάποιοι δεν το λένε, φοβούνται ενώ θα έπρεπε να είναι άνετοι και να καυχιόνται ότι είναι Μικρασιάτες γιατί είναι προκομμένοι άνθρωποι και έχουν προοδεύσει και στις τέχνες και στις επιστήμες και στις εργασίες γενικότερα. Αρκετά μέλη από αυτές τις πολυμελείς οικογένειες φύγανε από τον Πύργο και πήγανε για δουλειά στην Αθήνα”.
Σιδηροκαστρίτης Σπύρος
Δάσκαλος
