Του Γιώργου Παναγιωτόπουλου
(Αντιπρύτανης Πανεπιστημίου Πατρών)
Το «δυστύχημα» στα Τέμπη δεν ήταν απλώς μια τραγική απώλεια συνανθρώπων μας.
Ήταν μια στιγμή που αποκάλυψε το βαθύτερο χάσμα ανάμεσα στο κράτος και τους πολίτες, ανάμεσα στην ιδέα του δικαίου και την πραγματικότητα της αδικίας.
Σε τέτοιες στιγμές, αναδύεται ένα βασικό ερώτημα:
Τι σημαίνει δικαιοσύνη και πώς πραγματώνεται σε ένα πολιτικό σύστημα που συχνά φαίνεται να υπεκφεύγει από αυτήν;
Ο Αριστοτέλης, στα «Ἠθικὰ Νικομάχεια», ορίζει τη δικαιοσύνη ως την κορυφαία αρετή, την οποία απαιτεί τόσο η ηθική όσο και η κοινωνική ζωή. Ωστόσο, η δικαιοσύνη δεν είναι μόνο μια αφηρημένη έννοια, είναι πρωτίστως ένα αίσθημα που αγγίζει τις καρδιές των ανθρώπων.
Είναι το αίσθημα ότι οι ζωές έχουν αξία, ότι οι πράξεις έχουν συνέπειες και ότι η αλήθεια είναι αναγκαία για την εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας.
Το δυστύχημα στα Τέμπη πληγώνει βαθιά αυτό το αίσθημα του δικαίου.
Όταν αθώες ζωές χάνονται εξαιτίας παραλείψεων, αμέλειας ή ακόμα και αδιαφορίας, το κοινό αίσθημα εξεγείρεται.
Το δίκαιο απαιτεί αποκατάσταση, όχι μόνο με την τιμωρία των υπευθύνων αλλά και με τη βαθύτερη αναγνώριση της ευθύνης που φέρει ένα κράτος προς τους πολίτες του.
Ο Γερμανός φιλόσοφος Μαξ Βέμπερ, αναφερόμενος στην πολιτική ευθύνη, διέκρινε ανάμεσα στην «ηθική των προθέσεων» και την «ηθική της ευθύνης». Ενώ η πρώτη αφορά τις καλές προθέσεις του ατόμου, η δεύτερη εξετάζει τις συνέπειες των πράξεών του.
Στην πολιτική, η ηθική της ευθύνης είναι η ουσία.
Όσοι κατέχουν δημόσια αξιώματα οφείλουν να λογοδοτούν για τα αποτελέσματα των αποφάσεων και των παραλείψεών τους, ανεξάρτητα από τις προθέσεις τους.
Η τραγωδία στα Τέμπη ανέδειξε την αποτυχία αυτής της «ηθικής της ευθύνης».
Η έλλειψη πρόληψης, η κακοδιαχείριση των υποδομών και η απουσία λογοδοσίας διαχρονικά συνθέτουν μια ζοφερή πολιτική πραγματικότητα που αρνείται να αναμετρηθεί με τις ίδιες της τις πράξεις.
Το αποτέλεσμα είναι μια κοινωνία που νιώθει προδομένη, χωρίς πίστη στους θεσμούς.
Η φιλοσοφία του δικαίου, από τον Πλάτωνα έως τον John Rawls, θέτει στο επίκεντρο την ιδέα της εμπιστοσύνης.
Μια κοινωνία μπορεί να λειτουργήσει μόνο όταν οι πολίτες εμπιστεύονται τους θεσμούς που έχουν αναλάβει την προστασία τους.
Το «δυστύχημα» στα Τέμπη αποτέλεσε μια ρωγμή σε αυτήν την εμπιστοσύνη.
Κάθε φορά που η αλήθεια διαστρεβλώνεται, κάθε φορά που η δικαιοσύνη καθυστερεί, η ρωγμή βαθαίνει, μετατρέποντας την κρίση του δικαίου σε υπαρξιακή κρίση του ίδιου του κράτους.
Η αποκατάσταση όμως, του αισθήματος του δικαίου δεν είναι απλή διαδικασία.
Απαιτεί, περισσότερο από την απόδοση ευθυνών, την τιμωρία των ενόχων.
Χρειάζεται λοιπόν μια συνολική αλλαγή πολιτικής και κοινωνικής κουλτούρας.
Ως εκ τούτου,
- Η κοινωνία δικαιούται να γνωρίζει τι πραγματικά συνέβη. Η αλήθεια δεν είναι πολιτική απειλή αλλά πολιτική υποχρέωση.
- Η δικαιοσύνη πρέπει να είναι έγκαιρη και ουσιαστική. Οι υπεύθυνοι πρέπει να λογοδοτήσουν, όχι για εκδίκηση αλλά για την αποκατάσταση της αλήθειας.
- Οι δομές της πολιτείας που απέτυχαν πρέπει να επανεξεταστούν. Η ασφάλεια των πολιτών δεν μπορεί να είναι θέμα επιλογής αλλά αδιαπραγμάτευτη προτεραιότητα.
Το αίσθημα του δικαίου είναι η ραχοκοκαλιά κάθε πολιτισμένης κοινωνίας. Όταν αυτό καταπατείται, η πολιτική ευθύνη δεν μπορεί να είναι ένα κενό σύνθημα. Πρέπει να μετατραπεί σε πράξη, μια πράξη που αναγνωρίζει την αξία της ανθρώπινης ζωής, που αποκαθιστά την εμπιστοσύνη και που θέτει την αλήθεια πάνω από την πολιτική σκοπιμότητα.
Η δικαιοσύνη, όπως μας υπενθυμίζει ο Πλάτωνας στην «Πολιτεία», είναι να δίνεις στον καθένα αυτό που του αξίζει. Για τα θύματα της τραγωδίας στα Τέμπη και τις οικογένειές τους, το μόνο που αξίζει είναι η πλήρης, απροϋπόθετη δικαιοσύνη.
Γιατί μόνο τότε μπορεί να θεραπευτεί το τραύμα και να αποκατασταθεί η κοινωνική ισορροπία.
Γιατί διαφορετικά, η κοινωνία νιώθει ότι τελειώνει το οξυγόνο.
