*Πρωτεργάτης και συνιδρυτής της ο Ηλείος Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος που συνέβαλε τα μέγιστα στην οργάνωση και προετοιμασία της για τον εθνικό ξεσηκωμό
Γράφει ο Θεόδωρος Λάμπρος
*ΒΑ Modern History (London Guildhall University)
*MA Mediterranean Studies (University Of London)
(Ιστορικός – Συγγραφέας – Τακτικό Μέλος της Εταιρείας Λογοτεχνών Νοτιοδυτικής Ελλάδας – Διευθυντής Σύνταξης στο ενημερωτικό πόρταλ skalistiri.news – Διαχειριστής του ιστορικού πόρταλ “Το skalistiri.news σκαλίζει το 1821” – Αναβιωτής του 1821 – Σεναριογράφος της μικρού μήκους δραματοποιημένης ταινίας – ντοκιμαντέρ «Γεωργάκης Ολύμπιος – Ο Δαυλός της Ελευθερίας»)
H Φιλική Εταιρεία προετοίμασε το έδαφος για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού.
Με το συνωμοτικό δίκτυο που διέθετε κατάφερε να οργανώσει τους σκλαβωμένους Έλληνες αλλά και αυτούς που ζούσαν στο εξωτερικό και να ανάψει την σπίθα για τον εθνικό ξεσηκωμό που δεν άργησε να έρθει. Βασικοί πρωταγωνιστές της υπήρξαν οι τέσσερις ιδρυτές της Νικόλαος Σκουφάς, Αθανάσιος Τσακάλωφ, ο Ηλείος Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος και ο Εμμανουήλ Ξάνθος που συνέβαλαν τα μέγιστα για την άρτια οργάνωσή της.
Χάρη στο μεθοδικό και αθόρυβο έργο των Φιλικών, η Εταιρεία κατάφερε να προετοιμάσει το έδαφος και να εμφυσήσει στους σκλαβωμένους Έλληνες το μήνυμα για ελευθερία έστω και με το τέχνασμα της Αόρατης Αρχής και της Κραταιάς Δύναμης που κρύβονταν υποτίθεται από πίσω της και εννοούνταν η μεγάλη ομόδοξη Ρωσική Αυτοκρατορία. Το τέχνασμα πέτυχε και η Ελληνική Επανάσταση δεν άργησε να ξεσπάσει.
Πρωταγωνιστικό ρόλο στην ίδρυση και οργάνωση της Εταιρείας είχε ο Ηλείος Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος από την Ανδρίτσαινα που η συμβολή και η δράση του δεν έχει προβληθεί στο βαθμό που θα έπρεπε από την Ελληνική ιστοριογραφία.
Ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας
Στα πλαίσια του διακαούς πόθου για αποτίναξη του τουρκικού ζυγού και με σαφή την επίδραση των μυστικών εταιρειών της Ευρώπης, συναντιούνται το 1814 στην Οδησσό τρεις Έλληνες και αποφασίζουν τη σύσταση μιας αυστηρά συνωμοτικής οργάνωσης, η οποία θα προετοίμαζε τον ξεσηκωμό όλων των Ελλήνων. Συμβολικά είχε οριστεί η 14η Σεπτεμβρίου, επέτειος της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού, ως ημέρα ίδρυσης της. Πρόκειται για τον Νικόλαο Σκουφά, 35 χρόνων, από το Κομπότι της Άρτας, τον Εμμανουήλ Ξάνθο, 42 χρόνων, από την Πάτμο και τον Αθανάσιο Τσακάλωφ, 26 χρόνων, από τα Γιάννενα . Και οι τρεις έχουν ήδη γίνει κοινωνοί των επαναστατικών ιδεών και του εταιρισμού. Ο Σκουφάς είχε ιδιαίτερες επαφές με τον Κωνσταντίνο Ράδο, ο οποίος ήταν μυημένος στον Καρμποναρισμό. Ο Ξάνθος είχε μυηθεί σε τεκτονική Στοά της Λευκάδας («Εταιρεία των Ελεύθερων Κτιστών», της Αγίας Μαύρας), ενώ ο Τσακάλωφ είχε υπάρξει ιδρυτικό μέλος μιας Φιλανθρώπου Εταιρείας και γνώριζε την οργάνωση του Ελληνόγλωσσου ξενοδοχείου.
Σε αυτούς θα πρέπει να προστεθεί ως ιδρυτικό μέλος της Εταιρίας και ο «δικός μας» Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος και η σπουδαία δράση του την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης και μετέπειτα.
Έως το 1818, χρονιά κατά την οποία οι τρεις ιδρυτές εγκαθίστανται στην Kωνσταντινούπολη, η Φιλική Eταιρεία υπήρξε ένας ολιγάριθμος οργανισμός με περίπλοκες διαδικασίες μύησης, συνωμοτικούς κανόνες και πλειάδα μυστικών συμβόλων. Θεωρείται ότι έως την εποχή εκείνη ο αριθμός των μελών που μυήθηκαν δεν ξεπερνούσε τους τριάντα, ενώ ως μέλη επιλέγονταν κατά κύριο λόγο επιφανείς Έλληνες από τη Pωσία και τις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Kατά την περίοδο αυτή (1814-18) στον ηγετικό πυρήνα της Eταιρείας, την Aρχή όπως την ονόμαζαν, συμπεριλήφθηκε μεταξύ άλλων και ο Άνθιμος Γαζής, ιερωμένος και λόγιος με αναγνωρισμένο κύρος.
H μετεγκατάσταση της οργάνωσης στην Kωνσταντινούπολη συνέπεσε με το θάνατο του N. Σκουφά και τη διεύρυνση της ηγετικής ομάδας, στην οποία συμπεριλήφθηκαν μεταξύ άλλων ο μητροπολίτης Iγνάτιος Oυγγροβλαχίας, ο Φαναριώτης Aλέξανδρος Mαυροκορδάτος και ο αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δικαίος (Παπαφλέσσας). Aκόμη περισσότερο, την περίοδο αυτή (1818-20) η Eταιρεία προχωρεί σε οργανωτικές αλλαγές, σε διεύρυνση του κύκλου των μελών της και σε συγκεκριμενοποίηση ενός σχεδίου για την εκδήλωση της επανάστασης. Σε ό,τι αφορά τις οργανωτικές αλλαγές υιοθετείται το λεγόμενο σύστημα των δώδεκα αποστόλων. Σύμφωνα με αυτό, δώδεκα ευυπόληπτα μέλη της Eταιρείας στάλθηκαν σε ισάριθμες περιοχές, όπου διαβιούσαν ελληνικοί πληθυσμοί.
Στόχος τους ήταν να προσεγγίσουν κοινωνικοπολιτικά και οικονομικά ισχυρούς τοπικούς παράγοντες. Tην εποχή αυτή γίνονται μέλη της Eταιρείας οι σημαντικότεροι προύχοντες και ιεράρχες της Πελοποννήσου, καθώς και αρκετοί ρουμελιώτες κλεφταρματολοί. Παράλληλα, οι τέσσερις βαθμίδες μελών που λειτουργούσαν κάτω από την Aρχή μετατρέπονται σε έξι, ενώ απλοποιείται κατά πολύ το τελετουργικό της μύησης. Tαυτόχρονα, προσεγγίστηκε ο Iωάννης Kαποδίστριας με σκοπό να αναλάβει την αρχηγία. Μετά την άρνησή του οι Φιλικοί πλησίασαν τον Aλέξανδρο Υψηλάντη, ο οποίος δέχτηκε τον Aπρίλιο του 1820.
(Το Μουσείο Φιλικής Εταιρείας βρίσκεται στην οδό Κρέσνι Περεούλοκ (Krasnij Pereulok) αριθ. 18 στην Οδησσό της Ουκρανίας όπου και οι παραπάνω φωτογραφίες).
(Αναπαράσταση των Φιλικών, που συζητούν την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας στην Οδησσό το 1814)
Το σχέδιο δράσης της Φιλικής Εταιρίας
H ανάληψη της ηγεσίας από τον Aλέξανδρο Yψηλάντη συνδέεται με τη διαμόρφωση σχεδίου για την έναρξη της Επανάστασης. Kατά τη διάρκεια του 1820 το σχέδιο τροποποιήθηκε αρκετές φορές σε μεγάλο βαθμό, γιατί η διεύρυνση της Eταιρείας και η στρατολόγηση εθελοντών είχε δημιουργήσει υποψίες για τη δράση της και είχαν πραγματοποιηθεί συλλήψεις ορισμένων μελών. Έτσι, στις αρχές του 1821 επισπεύτηκε η έναρξη της Eπανάστασης, η οποία φαίνεται ότι προβλεπόταν να ξεκινήσει σχεδόν ταυτόχρονα σε τρεις διαφορετικές περιοχές: στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, στο Mοριά και στην Kωνσταντινούπολη.
Ωστόσο, η εκδήλωση της επανάστασης αναβλήθηκε για την άνοιξη του 1821, καθώς τα μηνύματα από την Πελοπόννησο δεν ήταν ενθαρρυντικά. Kατόπιν αποφασίστηκε να ηγηθεί ο Aλ. Υψηλάντης του κινήματος στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, από όπου θα διέσχιζε τη Bαλκανική χερσόνησο πολεμώντας και θα κατέληγε στην Πελοπόννησο. Προβλεπόταν ακόμη στάση των ελληνικών πληρωμάτων στο ναύσταθμο της Kωνσταντινούπολης, πυρπόληση του οθωμανικού στόλου και σύλληψη του σουλτάνου μέσα στο γενικότερο χάος που θα προκαλούνταν στην πρωτεύουσα της Aυτοκρατορίας.
Μπορεί βέβαια η μάχη του Δραγατσανίου (Ιούνιος 1821) να οδήγησε στη σφαγή των νέων του Ιερού Λόχου και στη συντριβή του κινήματος στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, αλλά απετέλεσε τον ιδανικό αντιπερισπασμό για να κηρυχθεί η Επανάσταση στην Ελλάδα και να υπερκεραστούν οι αντιρρήσεις των προκρίτων.
Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος:
Η «ήρεμη δύναμη» της Φιλικής Εταιρίας
Ο Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος (1790-1854) ήταν ιδρυτικό μέλος της Φιλικής Εταιρείας, αγωνιστής της επανάστασης του 1821 και πολιτικός. Γεννήθηκε στην Ανδρίτσαινα περίπου το 1790 και καταγόταν από φτωχή οικογένεια. Το 1818 ξενιτεύτηκε μαζί με την οικογένειά του στη Σμύρνη ενώ αυτός θα φοιτήσει για λίγο καιρό σε σχολείο της Κωνσταντινούπολης. Στη συνέχεια θα εγκατασταθεί στην Οδησσό, όπου θα εργαστεί στο μαγαζί του Αθανάσιου Σέκερη και θα έρθει σε επαφή με τον Σκουφά, ο οποίος και θα τον μυήσει στη Φιλική Εταιρεία.
Ως μέλος ο Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος μύησε σημαντικά μέλη αυτής, ανέλαβε σημαντική δράση στην Οδησσό, στην Βλαχία και στην Ιταλία, όπου ήρθε σε επαφή με τον κύκλο της Πίζας. Από νωρίς ο Αναγνωστόπουλος ήρθε σε σύγκρουση με τον Ξάνθο, κόντρα που θα συνεχιστεί και στα επόμενα χρόνια, καθώς και με τον Παπαφλέσσα. Σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε στη λήψη της απόφασης της δολοφονίας του Νικόλαου Γαλάτη ενώ είχε μυήσει τους Αναγνωσταρά, Δημητρόπουλο και Σέκερη. Με την έναρξη της επανάστασης ο Αναγνωστόπουλος αν και ήταν φιλικά προσκείμενος στην Μαυροκορδατική πτέρυγα, εισχώρησε στην συμμαχία Υψηλάντη, τον οποίο και συνόδεψε κατά την άφιξή του στην Πελοπόννησο.
Αγωνίστηκε δίπλα στον Κολοκοτρώνη και τον Αναγνωσταρά στην επανάσταση του 1821. Οι διαπραγματεύσεις για την άλωση της Τριπολιτσάς , στις οποίες πήρε μέρος, τον ανάδειξαν σαν μεγάλη πολιτική φυσιογνωμία. Στην Γ’ Εθνοσυνέλευση αρνήθηκε να υπογράψει το ψήφισμα για αγγλική προστασία. Το 1828 διορίστηκε από τον Καποδίστρια Έκτακτος επίτροπος-διοικητής (νομάρχης Ηλείας) ενώ αργότερα ανέλαβε και άλλες πολιτικές θέσεις όπως αυτή του διοικητή της Εύβοιας και νομάρχης Αχαΐας και Ήλιδος.
Η διαμάχη του με τον Ξάνθο
Η διαμάχη μεταξύ Αναγνωστόπουλου – Ξάνθου ξέσπασε με αφορμή την έκδοση του Φιλήμονος Δοκίμιον ιστορικό. Περί Φιλικής Εταιρείας. Σε αυτό αμφισβητείται όχι μόνο η αρχαιότητα του Ξάνθου αλλά και η τιμή του. Συγκεκριμένα ο Φιλήμων, βασισμένος σε προσωπικές μαρτυρίες του Αναγνωστόπουλου, ισχυριζόταν ότι τα ιδρυτικά μέλη της Φιλικής Εταιρείας ήταν ο Σκουφάς, Τσακάλωφ και Αναγνωστόπουλος. Παράλληλα κατηγορούσε, και πάλι με βάση τα λεγόμενα του Αναγνωστόπουλου, τον Ξάνθο για οικονομικές ατασθαλίες.
Ο Ξάνθος προκειμένου να απαντήσει εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και με άρθρο του σε εφημερίδα απάντησε στους ισχυρισμούς αυτούς. Ο Φιλήμων με άρθρο του στην εφημερίδα Αιών και προσπαθώντας να αποκαταστήσει τον Ξάνθο, παραδέχεται ότι τον αδίκησε. Μετά την δημοσίευση του άρθρου ο Αναγνωστόπουλος παρέδωσε στον Φιλήμονα ένα τετράδιο με τίτλο “Γενικαί παρατηρήσεις” (1839) προκειμένου να το δημοσιεύσει.
Ο Φιλήμων όμως δεν το δημοσίευσε για να μην δώσει συνέχεια στην διαμάχη. Ο Αναγνωστόπουλος παράλληλα έδωσε στην δημοσιότητα δύο επιστολές, μια της γυναίκας του Ξάνθου και μια του Τσακάλωφ που αμφισβητούσαν την συνεισφορά του Ξάνθου στην Φιλική Εταιρεία. Εντύπωση επίσης προκαλεί η στάση του Τσακάλωφ και του Σέκερη, οι οποίοι αν και γνώριζαν για την διαμάχη που είχε ξεσπάσει δεν επενέβησαν για να αποκαταστήσουν την όποια αλήθεια προτιμώντας την σιωπή.
Το γεγονός ότι ο Ξάνθος είχε ως ψευδώνυμο το Α.Δ. και ο Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος το Α.Ι συγκλίνει στο γεγονός ότι ο Ξάνθος είχε μυηθεί πρώτος από τον Αναγνωστόπουλο. Το Α.Α. ήταν κενό για αυτόν που θα αναλάμβανε την αρχηγία της οργάνωσης, το Α.Β. ήταν στον Τσακάλωφ και το Α.Γ. στον Σκουφά. Ερωτήματα όμως προκαλεί η αντικατάστασή του Ξάνθου με τον Γαλάτη και αυτό γιατί μερικά χρόνια αργότερα ο Νικόλαος Γαλάτης εμφανίζεται με τα χαρακτηριστικά Α.Δ. που θεωρητικά ανήκαν στον Ξάνθο, ενώ ο Εμμανουήλ Ξάνθος με το Α.Θ. Σύμφωνα με τους ιστορικούς αυτό εξηγείται αφού ο τελευταίος για τέσσερα χρόνια είχε εξαφανιστεί. Η απουσία του προφανώς συνέβαλε στην αντικατάστασή του. Δεν μπορεί όμως να εξηγηθεί η αναφορά που υπέβαλε προς την εθνοσυνέλευση ο ίδιος ο Ξάνθος το 1843 στην οποία μεταξύ άλλων αναφέρει ως ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας, εκτός από τον εαυτό του και τους Τσακάλωφ, Σκουφά και Αναγνωστόπουλο.
Σήμερα οι ιστορικοί θεωρούν ως πιθανότερη στην ιδρυτική ομάδα την συμμετοχή του Εμμανουήλ Ξάνθου και λιγότερο αυτή του Αναγνωστόπουλου. Παρ’ ολα αυτά η έλλειψη αξιόπιστων πηγών και σοβαρών ερευνών για την ιστορία της Φιλικής Εταιρείας συντηρεί την διαμάχη μεταξύ πολλών ερευνητών.
